Sabit-Değişken Maliyet nedir? Faaliyet kaldıracı nedir?

Maliyetler, şirketler için en kritik analiz araçlarından biridir ve farklı şekillerde sınıflandırılabilir. Bunlardan en temel olanı, maliyetlerin sabit ve değişken maliyetler olarak ayrılmasıdır. Sabit maliyetler üretim hacmi artsa da azalsa da değişmeyen giderlerdir. Değişken maliyetler ise üretim hacmine paralel olarak artar ya da azalır. Bu ayrım, başa baş analizinden yatırım kararlarına kadar pek çok alanda önemli rol oynar.

Üretim Maliyetlerinin Türleri ve İşleyişi

Üretim maliyetleri üç ana başlıkta toplanabilir. Toplam sabit maliyetler, üretim miktarından bağımsızdır. Fabrika kirası, idari personel maaşları veya faiz ödemeleri bu gruba dahildir. Toplam değişken maliyetler, üretim hacmine bağlı olarak dalgalanır ve doğrudan maliyetler olarak da bilinir. Hammadde, yakıt veya parça başı işçilik giderleri değişken maliyetlere örnek verilebilir. Bir de batık maliyetler vardır ki, karar değişse bile geri alınamayacak harcamalardır. Reklam kampanyaları, hurda değeri olmayan makineler veya iade edilemeyen lisans bedelleri bu grupta değerlendirilir.

Sabit ve değişken maliyetlerin işleyişi incelendiğinde, değişken maliyetlerin üretim hacmiyle birlikte arttığı, sabit maliyetlerin ise üretim hacmi ne olursa olsun aynı kaldığı görülür. Bir fabrikanın kirası üretim sıfır olsa da ödenmek zorundadır. Buna karşılık bir ürün için kullanılan hammadde miktarı üretim arttıkça toplam maliyetin aynı oranda yükselmesine neden olur. Bu nedenle üretim miktarı arttıkça birim başına düşen sabit maliyet azalır ve kapasite kullanım oranı kârlılık üzerinde doğrudan etkili hale gelir.

Faaliyet Kaldıracı ve Sektörel Örnekler

Sabit maliyetlerin yüksek olduğu şirketlerde faaliyet kaldıracı da yüksektir. Satışlardaki küçük artışlar sabit maliyet aynı kaldığı için faaliyet kârında daha büyük artış yaratır. Ancak aynı durum satışların düşmesi halinde kârın daha sert gerilemesine yol açar. Demir-çelik, otomotiv, havayolu veya çimento sektörleri yüksek faaliyet kaldıracına sahipken; gıda perakendesi gibi daha çok değişken maliyet ağırlıklı sektörlerde bu etki sınırlıdır.

Sabit maliyetlerin yoğun olduğu sektörlerde başlangıç yatırımları genellikle çok büyüktür. Havayolu sektöründe uçak alımları ve bakım hangarları, enerji sektöründe santral ve rafineri yatırımları, telekomünikasyonda fiber altyapı ve spektrum lisansları, çelik ve çimentoda yüksek enerji tüketen fırınlar, otomotivde fabrikalar ve robotik üretim hatları, savunma ve uzay sanayinde ise yüksek teknoloji tesisleri ve mühendislik yatırımları bu kapsamda değerlendirilebilir.

’Örnek AŞ’ Maliyet Tablosu

Örnek AŞ’nin maliyet yapısına baktığımızda, her bir bisiklet için 250 TL değişken maliyet (örneğin sele maliyeti) ortaya çıkıyor. Üretim arttıkça toplam değişken maliyet de aynı oranda yükseliyor. 500 bisiklet için bu rakam 125.000 TL’ye, 1500 bisiklet içinse 375.000 TL’ye çıkıyor. Buna karşılık sabit maliyet olan fabrika kirası 550.000 TL, üretim hacmi ne olursa olsun değişmiyor. İster 1 bisiklet üret, ister 1500 bisiklet üret, bu gider aynı kalıyor. Üretim hacmi arttıkça sabit maliyet daha çok ürüne yayıldığı için birim başına sabit maliyet düşüyor. Örneğin yalnızca 1 bisiklet üretilirse birim başına sabit maliyet 550.000 TL iken, 1000 bisiklet üretildiğinde bu rakam 550 TL’ye kadar geriliyor. Yani ölçek büyüdükçe birim maliyet avantajı ortaya çıkıyor.

Karar Alma Açısından Önemi

Karşılaştırma yapıldığında sabit maliyet yoğun sektörlerde talep güçlü olduğunda kârlılığın hızla arttığı, ancak düşük talepte zarar riskinin yüksek olduğu görülür. Değişken maliyet yoğun sektörler ise daha esnek yapıları sayesinde talep düştüğünde maliyetleri kısabilir, fakat ölçek büyüdükçe sabit maliyetli sektörler kadar yüksek kâr marjı yakalamakta zorlanabilirler.

Maliyetlerin sabit ve değişken olarak ayrılması, üretim maliyeti tablosunun hazırlanmasında ve satılan malın maliyetinin hesaplanmasında kritik rol oynar. Aynı zamanda yatırım kararları açısından da belirleyicidir. İşçilik maliyetleri yüksek bir şirket makine yatırımı yaparak değişken maliyetleri azaltabilir ve böylece daha sabit ama öngörülebilir bir maliyet yapısı oluşturabilir. Buna karşılık dalgalanma riski yüksek pazarlarda esnek kalabilmek için sabit maliyetleri düşük tutmak avantajlı olabilir. Bu noktada sabit ve değişken maliyetlerin birbirine eşitlendiği üretim hacmi önemlidir. Şirketin hangi maliyet yapısının daha avantajlı olacağını belirlemede yol gösterici olabilir.